نظام قضایی هر کشور برای برقراری عدالت و حل اختلافات، نهادهای متعددی را پیش‌بینی کرده است. یکی از این نهادهای مهم در ایران، دادگاه صلح است که به‌منظور تسریع در رسیدگی به دعاوی و کاهش حجم پرونده‌های قضایی تشکیل شده است. دادگاه صلح نقش کلیدی در حل‌وفصل اختلافات از طریق صلح و سازش ایفا می‌کند و در برخی دعاوی مالی، حقوقی و کیفری، دارای صلاحیت انحصاری است. در این مقاله، ضمن بررسی جایگاه قانونی دادگاه صلح، به تشریح صلاحیت‌ها و نحوه عملکرد آن در ساختار قوه قضاییه خواهیم پرداخت.
دادگاه صلح چیست؟
برای پاسخ به این پرسش که دادگاه صلح چیست، باید به جایگاه آن در نظام دادرسی کشور توجه کرد. در قانون جدید شوراهای حل اختلاف، تغییرات متعددی اعمال شده است؛ از جمله ایجاد ساختارهای جدید یا اصلاح و توسعه وظایف برخی از ساختارهای موجود. در این راستا، تأسیس دادگاه صلح از جمله مواردی است که در چارچوب این اصلاحات پیش‌بینی شده است.
به موجب ماده ۴ قانون شوراهای حل اختلاف مصوب ۱۴۰۲، قوه قضاییه مکلف است حداکثر ظرف یک سال از تاریخ لازم‌الاجرا شدن این قانون، در هر حوزه قضایی شهرستان، شعبه یا شعبی از دادگاه‌ها را تحت مدیریت و نظارت رئیس آن حوزه قضایی به عنوان دادگاه صلح تعیین کند.
همچنین، مطابق ماده ۱ آیین‌نامه اجرایی قانون شوراهای حل اختلاف مصوب ۱۴۰۳، دادگاه صلح به این شرح تعریف شده است:
“دادگاه صلح، شعبه یا شعبی از دادگاه‌های دادگستری است که بر اساس صلاحیت‌های مندرج در قانون تعیین می‌شود.”
بر اساس ماده ۱۹ آیین‌نامه شوراهای حل اختلاف، در هر حوزه قضایی شهرستان، شعب دادگاه صلح به تعداد مورد نیاز تشکیل و تعیین می‌شود. این شعب در حدود صلاحیت مقرر در قانون، به دعاوی و امور مربوط رسیدگی خواهند کرد. قانون جدید دادگاه صلح با هدف کاهش تراکم پرونده‌های قضایی و تسریع در رسیدگی به دعاوی، تغییرات مهمی را در ساختار رسیدگی‌های قضایی ایجاد کرده است.
در صورت ضرورت و با توجه به نیازهای حوزه قضایی بخش، رئیس قوه قضاییه می‌تواند در حوزه قضایی بخش نیز دادگاه صلح تشکیل دهد. همچنین، در صورتی که دادگاه صلح در یک حوزه تشکیل نشود، دادگاه بخش موظف خواهد بود به دعاوی و اموری که در صلاحیت دادگاه صلح است، رسیدگی کند.
لازم به ذکر است که تشکیل شعب دادگاه صلح، حتی‌الامکان از محل حذف شعب فعلی دادگاه‌های نخستین انجام می‌شود. در چنین شرایطی، شعب یادشده تا تعیین تکلیف کلیه پرونده‌های موجود به فعالیت خود ادامه داده و پس از اتمام رسیدگی به پرونده‌ها، منحل خواهند شد.
ریاست دادگاه صلح بر عهده چه کسی است؟
بر اساس ماده ۲۰ آیین‌نامه قانون شوراهای حل اختلاف، ریاست و نظارت بر دادگاه‌های صلح در هر استان بر عهده رئیس کل دادگستری آن استان است. در حوزه‌های قضایی شهرستان و بخش نیز، این مسئولیت بر عهده رئیس حوزه قضایی مربوطه می‌باشد. قانون دادگاه صلح به‌صورت دقیق محدوده صلاحیت این دادگاه را مشخص کرده و آن را به عنوان مرجعی برای رسیدگی به برخی دعاوی حقوقی و کیفری تعیین نموده است.
همچنین، مطابق ماده ۵۶۶ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ با اصلاحات و الحاقات بعدی، روسای کل دادگستری استان‌ها می‌توانند به منظور رسیدگی به موضوعات خاص، شعب یا مجتمع‌های تخصصی دادگاه صلح تشکیل دهند و اعضای شورا یا شعبه شورا در معیت آن مستقر شوند.
لیست دعاوی کیفری در صلاحیت دادگاه صلح شامل جرایمی مانند تصادفات رانندگی غیرعمدی و جرایم تعزیری درجه هفت و هشت می‌شود که به این دادگاه ارجاع داده می‌شوند. لازم به ذکر است که تمامی دعاوی، جرایم و اموری که در صلاحیت دادگاه صلح قرار دارند و تا تاریخ تشکیل این دادگاه‌ها در سایر محاکم ثبت شده‌اند، کماکان در همان مراجع رسیدگی و تصمیم‌گیری خواهند شد. پس از تشکیل دادگاه‌های صلح، دادسراها موظف‌اند پرونده‌های مرتبط را به این دادگاه‌ها ارسال نمایند.
به عنوان نمونه، در استان تهران، دادگاه‌های صلح در تمامی شهرستان‌ها راه‌اندازی شده و اولین مجتمع ویژه دادگاه‌های صلح در پایتخت نیز افتتاح گردیده است. این مجتمع‌ها با هدف تمرکز بر رسیدگی به پرونده‌های مرتبط با صلاحیت دادگاه‌های صلح تأسیس شده‌اند.
همچنین، در راستای تخصصی‌سازی دادگاه‌های صلح، مجتمع‌های قضایی ویژه‌ای در شهر تهران پیش‌بینی شده است. به عنوان مثال، مجتمع قضایی شماره یک دادگاه‌های صلح تهران به نام «شهید نیلفروشان» مزین شده و دارای هشت شعبه دادگاه صلح و ۱۶ شعبه شورای حل اختلاف می‌باشد.
این اقدامات نشان‌دهنده تلاش نظام قضایی برای بهبود فرآیند رسیدگی به دعاوی و ارتقای کارآمدی سیستم قضایی کشور است. در دعاوی خانوادگی مانند مهریه و نفقه، مشورت با یک وکیل خانواده موجب آگاهی از جزئیات حقوقی پرونده و افزایش احتمال موفقیت در دادگاه صلح خواهد شد.
صلاحیت دادگاه‌های صلح به چه صورت است؟
بر اساس ماده ۱۲ قانون شوراهای حل اختلاف مصوب ۱۴۰۲، صلاحیت‌های دادگاه صلح به شرح زیر تعیین گردیده است:
۱. دعاوی مالی تا سقف یک میلیارد (۱,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰) ریال
تبصره: رئیس قوه قضاییه می‌تواند هر سه سال یک‌بار، با توجه به تغییر شاخص سالانه اعلام‌شده توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، این مبلغ را تعدیل نماید.
۲. دعاوی حقوقی مرتبط با تصرف عدوانی، مزاحمت و ممانعت از حق
- دعاوی مربوط به جهیزیه، مهریه و نفقه تا سقف مقرر در بند (۱)، مشروط بر اینکه مشمول ماده (۲۹) قانون حمایت خانواده مصوب ۱/۱۲/۱۳۹۱ نباشد.
- دعاوی و درخواست‌های مرتبط با تخلیه عین مستأجره و تعدیل اجاره‌بها، به‌جز دعاوی مربوط به سرقفلی و حق کسب یا پیشه یا تجارت.
- اعسار از پرداخت محکوم‌به، در صورتی که دادگاه صلح نسبت به اصل دعوا رسیدگی کرده باشد.
- حصر وراثت، تحریر ترکه، مهر و موم و رفع آن
- تأمین دلیل
- تقاضای سازش موضوع ماده (۱۸۶) قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور مدنی مصوب ۲۱/۱/۱۳۷۹
- رسیدگی به جنبه عمومی و خصوصی کلیه جرایم غیرعمدی ناشی از کار یا تصادفات رانندگی مطابق با متن قانون دادگاه صلح
- جرایم عمدی تعزیری مستوجب مجازات‌های درجه هفت و هشت
- دعاوی اصلاح شناسنامه، استرداد شناسنامه، اصلاح مشخصات مدارک تحصیلی (به استثنای مواردی که در صلاحیت دیوان عدالت اداری است)، الزام به اخذ پایان کار، اثبات رشد، الزام به صدور شناسنامه، تصحیح و تغییر نام
تبصره ۱: به کلیه جرایم مذکور در این ماده، مستقیماً و بدون نیاز به کیفرخواست در دادگاه صلح رسیدگی می‌شود.
تبصره ۲: دادگاه صلح با حضور رئیس یا دادرس علی‌البدل رسمیت می‌یابد. این دادگاه می‌تواند با رضایت طرفین، پرونده را برای حصول سازش به عضو یا اعضای شورا که در دادگاه مستقر هستند، یا به شعبه شورا یا میانجی‌گری ارجاع دهد. چنانچه حداکثر ظرف دو ماه موضوع منتهی به سازش شود، مراتب صورت‌جلسه و جهت اتخاذ تصمیم به قاضی دادگاه صلح اعلام می‌گردد تا طبق مقررات اقدام نماید. در صورت عدم حصول سازش، قاضی دادگاه صلح مطابق قانون به موضوع رسیدگی کرده و رأی صادر می‌کند.
تبصره ۳: دادگاه صلح می‌تواند در ساعات غیراداری و یا در روزهای تعطیل نیز به دعاوی رسیدگی نماید و استقرار آن در محل شورا بلامانع است. بهره‌گیری از وکیل حقوقی می‌تواند در روند رسیدگی به پرونده‌های دادگاه صلح تأثیر بسزایی داشته باشد و از تضییع حقوق افراد جلوگیری کند.
همچنین، مطابق ماده ۱۳ قانون شوراهای حل اختلاف، شوراها در موارد زیر، حسب مورد با درخواست خواهان، مدعی خصوصی یا شاکی، برای صلح و سازش اقدام می‌کنند:
۱. کلیه امور مدنی و حقوقی
- جنبه خصوصی جرایم غیرقابل گذشت
- کلیه جرایم قابل گذشت
نحوه حل اختلاف در صورت بروز اختلاف صلاحیت بین دادگاه صلح و سایر مراجع قضایی:
بر اساس تبصره ۴ ماده ۱۲ قانون شوراهای حل اختلاف، در صورت بروز اختلاف بین دادگاه‌های صلح و سایر مراجع قضایی و غیرقضایی، به ترتیب زیر عمل می‌شود:
الف. در مورد دادگاه‌های صلح واقع در حوزه‌های قضایی شهرستان‌های یک استان، و نیز اختلاف بین دادگاه صلح با دادسراها یا دادگاه‌های حقوقی یا کیفری یا بخش حوزه قضایی یک استان، حل اختلاف با دادگاه تجدیدنظر آن استان است.
ب. در مورد دادگاه‌های صلح واقع در حوزه‌های قضایی دو استان، و نیز اختلاف بین دادگاه صلح و دادسراها یا دادگاه‌های حقوقی یا کیفری یا بخش حوزه قضایی دو استان، حل اختلاف با شعبه اول دادگاه تجدیدنظر استانی است که مرجع قضایی آن استان آخرین قرار عدم صلاحیت را صادر کرده است.
پ. در مواردی که دادگاه صلح به صلاحیت مراجع غیرقضایی از خود نفی صلاحیت کند، پرونده برای تعیین صلاحیت به دادگاه تجدیدنظر استان ارسال می‌شود و تشخیص آن مرجع لازم‌الاتباع است. انتخاب بهترین وکیل پایه یک دادگستری برای پیگیری دعاوی مطرح‌شده در دادگاه صلح، به تسهیل فرآیند دادرسی و افزایش شانس موفقیت در پرونده کمک خواهد کرد. دریافت مشاوره حقوقی پیش از طرح دعوا در دادگاه صلح، می‌تواند مسیر مناسب‌تری را برای حل اختلافات و دستیابی به نتیجه مطلوب فراهم کند.
تبصره ۵: آرای دادگاه صلح قطعی است، مگر در موارد زیر که قابل تجدیدنظرخواهی در دادگاه تجدیدنظر استان است:
الف. دعاوی موضوع بند (۱) این ماده، در صورتی که خواسته بیشتر از نصف نصاب مذکور در آن بند باشد.
ب. موارد موضوع بند (۹) این ماده نسبت به دیه یا ارش، در صورتی که میزان یا جمع آن‌ها بیش از یک‌دهم دیه کامل یا معادل آن باشد.
پ. موارد مذکور در بندهای (۲)، (۳) و (۴) این ماده.
ت. موارد موضوع بند (۵) این ماده، مشروط به اینکه اصل دعوا قابل اعتراض باشد.
ث. جنبه عمومی جرایم غیرعمدی موضوع بند (۹)، در صورتی که مجازات قانونی آن درجه شش یا بیشتر باشد.
ج. جرایم عمدی تعزیری که مجازات قانونی آن‌ها حبس درجه هفت باشد.
از تاریخ لازم‌الاجرا شدن قانون شوراهای حل اختلاف مصوب ۱۴۰۲، تمامی دعاوی و جرایم مذکور در این قانون در دادگاه صلح مورد رسیدگی قرار خواهند گرفت. بدین ترتیب، شوراهای حل اختلاف صرفاً در زمینه صلح و سازش و مطابق مقررات این قانون فعالیت خواهند داشت
تفاوت دادگاه صلح و شورای حل اختلاف
در نظام حقوقی ایران، رسیدگی به اختلافات و دعاوی از مسیرهای مختلفی انجام می‌شود که دو نهاد دادگاه صلح و شورای حل اختلاف نقش مهمی در این فرآیند دارند. با این حال، این دو نهاد تفاوت‌های اساسی در ماهیت، هدف و نحوه رسیدگی دارند.
۱. ماهیت و هدف:
- دادگاه صلح یک مرجع قضایی رسمی است که وظیفه آن رسیدگی به دعاوی و صدور حکم قضایی بر اساس مقررات قانونی است.
- شورای حل اختلاف نهادی است که تمرکز آن بر ایجاد صلح و سازش میان طرفین اختلاف بوده و هدف آن حل‌وفصل غیرقضایی دعاوی است.
۲. نحوه رسیدگی:
- در دادگاه صلح، پرونده‌ها توسط قاضی یا دادرس علی‌البدل بررسی شده و در صورت لزوم، رأی صادر می‌شود.
- در شورای حل اختلاف، اعضای شورا تلاش می‌کنند با میانجی‌گری و ترغیب طرفین به توافق، از صدور حکم رسمی جلوگیری کنند.
۳. نقش در فرآیند قضایی:
- دادگاه صلح یک مرجع دادرسی مستقل است که به برخی دعاوی مالی، حقوقی و کیفری کم‌اهمیت رسیدگی می‌کند و در صورت لزوم، حکم قطعی یا قابل تجدیدنظر صادر می‌کند.
- شورای حل اختلاف یک مرجع شبه‌قضایی و میانجی‌گر است که در صورت عدم موفقیت در سازش، ممکن است پرونده را به دادگاه صلح ارجاع دهد.
۴. جایگاه قانونی:
- دادگاه صلح بر اساس قانون شوراهای حل اختلاف مصوب ۱۴۰۲ تأسیس شده و به عنوان یکی از شعب دادگستری فعالیت می‌کند.
- شورای حل اختلاف مطابق قوانین مربوط، بیشتر نقش میانجی‌گری و تلاش برای صلح و سازش را بر عهده دارد.
۵. صدور حکم:
- دادگاه صلح دارای صلاحیت قضایی است و در موارد تعیین‌شده، رأی نهایی صادر می‌کند.
- شورای حل اختلاف صلاحیت صدور رأی قضایی ندارد و تنها در صورت موفقیت در سازش، توافق طرفین را ثبت می‌کند.
نتیجه‌گیری
تشکیل دادگاه‌های صلح، گامی مؤثر در راستای افزایش کارآمدی نظام قضایی و ترویج فرهنگ صلح و سازش در جامعه است. این دادگاه‌ها با رسیدگی تخصصی و سریع به دعاوی و اختلافات، نه‌تنها از اطاله دادرسی جلوگیری می‌کنند، بلکه به کاهش هزینه‌های قضایی نیز کمک شایانی می‌کنند. شناخت دقیق صلاحیت‌ها و سازوکارهای این دادگاه‌ها، برای شهروندان و وکلای حقوقی ضروری است. اگر در رابطه با دادگاه صلح، نحوه تشکیل پرونده یا دفاع از حقوق خود نیاز به مشاوره دارید، تیم وکلای «وکیل تهران» آماده ارائه راهنمایی‌های حقوقی تخصصی به شما هستند. با تجربه و دانش گسترده در حوزه دعاوی حقوقی و کیفری، می‌توانیم شما را در مسیر احقاق حق یاری کنیم.
سوالات متداول
۱. آیا دادگاه صلح به جرایم کیفری نیز رسیدگی می‌کند؟
بله، دادگاه صلح به برخی جرایم غیرعمدی ناشی از تصادفات رانندگی و جرایم عمدی تعزیری با مجازات درجه ۷ و ۸ رسیدگی می‌کند.
۲. آیا تمامی دعاوی مالی در دادگاه صلح قابل طرح هستند؟
خیر، دادگاه صلح تنها به دعاوی مالی تا سقف یک میلیارد ریال رسیدگی می‌کند. دعاوی با مبلغ بالاتر در دادگاه‌های عمومی حقوقی مطرح می‌شوند.
۳. آیا احکام دادگاه صلح قابل اعتراض هستند؟
در بیشتر موارد، آرای صادره از دادگاه صلح قطعی است؛ اما در برخی دعاوی مالی، حقوقی و کیفری که قانون تعیین کرده، امکان تجدیدنظرخواهی در دادگاه تجدیدنظر استان وجود دارد.
