عسر و حرج چیست و وضعیت مهریه در طلاق عسر و حرج چگونه است؟

عسر و حرج در لغت به معنای سختی، مشقت و دشواری است که یک قاعده فقهی عام نیز هست؛ به این معنا که اگر انجام وظیفه و تکلیفی چنان برای شخص دشوار باشد که تحمل آن ممکن نباشد، شخص مجاز است که وظیفه یا تکلیف خود را انجام ندهد. بر مبنای همین قاعده فقهی، اصلی در قانون مدنی ایران پیش بینی شده است که به زوجه و زن اجازه می دهد در صورتی که تحمل زندگی مشترک برای او ممکن نباشد و به اصطلاح او در عسر و حرج باشد، از دادگاه درخواست طلاق نماید.

عسر و حرج چیست؟

مطابق قوانین شرعی، حق طلاق انحصاراً با زوج است[1] و در اغلب اوقات طلاق به درخواست مرد است. بنابراین در مواردی که طلاق توافقی نیست و یا اینکه زوج قصد طلاق دادن همسر خود را ندارد، طلاق گرفتن برای زوجه چندان کار راحتی نیست اما غیر ممکن هم نیست. این موارد با مشاوره با وکیل خانواده بیشتر برای شما روشن می شود. قانون گذار در ماده 1130 قانون مدنی یکی از مواردی را پیش بینی کرده است که به موجب آن اگر زن در شرایط خاصی باشد، بدون نیاز به موافقت مرد با طلاق، دادگاه وی را اجبار به طلاق دادن زن می کند. این ماده که بر مبنای قاعده عسر و حرج بنا شده است و در عرف حقوق خانواده نیز به همین نام شهرت دارد عنوان می کند که: « در صورتی که دوام زوجیت موجب عسر و حرج زوجه باشد، وی می‌تواند به حاکم شرع مراجعه و تقاضای طلاق کند، چنانچه عسر و‌حرج مذکور در محکمه ثابت شود، دادگاه می‌تواند زوج را اجبار به طلاق نماید و در صورتی که اجبار میسر نباشد زوجه به اذن حاکم شرع طلاق داده ‌می‌شود.»

بیشتر بخوانید: شرایط و مراحل طلاق به درخواست مرد از دید بهترین وکیل خانواده

شرایط طلاق عسر و حرج

در مورد اینکه منظور از عسر و حرج در این ماده چیست و چه مواردی را شامل می شود، نظر قطعی وجود ندارد و قاضی باید در هر مورد و بسته به شرایط خاص هر پرونده در این مورد تصمیم گیری نماید. شما می توانید برای اطلاع از قوانین از مشاوره با وکیل کمک بگیرید. با این وجود تبصره ماده 1130، مثال هایی از مواردی که می تواند مصداق ماده 1130 باشد و به زن اجازه طلاق بدهد را مطرح می کند:
1 – ترک زندگی خانوادگی توسط زوج حداقل به مدت شش ماه متوالی و یا نه ماه ‌متناوب در مدت یک سال بدون عذر موجه .
2 – اعتیاد زوج به یکی از انواع مواد مخدر و یا ابتلاء وی به مشروبات الکلی که به‌ اساس زندگی خانوادگی خلل وارد آورد و امتناع یا عدم امکان الزام وی به ترک آن در مدتی‌که به تشخیص پزشک برای ترک اعتیاد لازم بوده است. در صورتی که زوج به تعهد خود عمل ننماید و یا پس از ترک، مجدداً به مصر ف‌موارد مذکور روی آورد، بنا به درخواست زوجه، طلاق انجام خواهد شد.
3 – محکومیت قطعی زوج به حبس پنج سال یا بیشتر.
4 – ضرب و شتم یا هرگونه سوء‌رفتار مستمر زوج که عرفاً باتوجه به وضعیت زوجه ‌قابل تحمل نباشد.
5 – ابتلاء زوج به بیماری‌های صعب‌العلاج روانی یا ساری یا هر عارضه صعب‌العلاج‌ دیگری که زندگی مشترک را مختل نماید.

تفاوت طلاق با اثبات عسر و حرج و طلاق با اثبات شروط ۱۲گانه عقدنامه

در سند ازدواج یا عقدنامه شروط دوازده­گانه ای مطرح شده است که در صورت وقوع به زن وکالت در طلاق می دهد. این شرایط که گاهی ممکن است با موارد عسر و حرج تطابق داشته باشند اما با آن تفاوت دارند، عبارتند از:
۱- استنکاف شوهر از دادن نفقه زن به مدت شش ماه به هر عنوان و عدم امکان الزام او به تائید نفقه و همچنین در موردی که شوهر سایر حقوق واجبه زن را به مدت شش ماه وفا نکند و اجباراً ایفا هم ممکن نباشد.
۲- سوء رفتار و یا سوء معاشرت زوج به حدی که ادامه زندگی را برای زوجه غیر قابل تحمل نماید.
۳- ابتلاء زوج به امراض صعب العلاج به نحوی که دوام زناشویی برای زوجه مخاطره آمیز باشد.
۴- جنون زوج در مواردی که فسخ نکاح شرعاً ممکن نباشد.
۵- عدم رعایت دستور دادگاه در مورد منع اشتغال زوج به شغلی که طبق نظر دادگاه صالح منافی با مصالح خانوادگی و حیثیت زوجه باشد.
۶- محکومیت شوهر به حکم قطعی به مجازات پنج سال حبس یا بیشتر یا به جزای نقدی که بر اثرعجز از پرداخت منجر به پنج سال بازداشت شود یا به حبس و جزای نقدی که مجموعا منتهی به پنج سال یا بیشتر باز داشت شود و حکم مجازات در حال اجرا باشد.
۷- ابتلاء زوج به هر گونه اعتیاد مضری که به تشخیص دادگاه به اساس زندگی خانوادگی خلل آورد و ادامه زندگی برای زوجه دشوار باشد.
۸- زوج زندگی خانوادگی را بدون عذر موجه ترک کند.تشخیص ترک زندگی خانوادگی و تشخیص عذر موجه با دادگاه است و یا شش ماه متوالی بدون عذر موجه از نظر دادگاه غیبت نماید.
۹- محکومیت قطعی زوج در اثرارتکاب جرم و انجام هر گونه مجازات اعم از حد وتعزیر در اثرارتکاب جرمی که مغایر با حیثیت خانوادگی وشئون زوجه باشد .تشخیص اینکه مجازات مغایر با حیثیت وشئون خانوادگی است با توجه به وضع و موقعیت زوجه و عرف وموازین دیگر با دادگاه است.
۱۰- در پس از گذشت پنج سال زوجه از شوهر خود به جهت عقیم بودن و یا عوارض جسمی دیگر زوج صاحب فرزند نشود.
۱۱- در صورتیکه زوج مفقودالاثر شود وظرف شش ماه پس از مراجعه زوجه به دادگاه پیدا نشود.
۱۲- زوج همسر دیگری بدون رضایت زوجه اختیار کند یا به تشخیص دادگاه نسبت به همسران خود اجرای عدالت ننماید.
تفاوت اصلی این شرایط با عسر و حرج در این است که بعد از اثبات وجود هر یک از این شرایط دوازده­گانه، زن وکیل در طلاق خود می شود اما در عسر و حرج زوج به اجبار دادگاه زن را طلاق می دهد و در صورت عدم همکاری زن، خود قاضی –به عنوان نماینده حاکم شرع- می تواند طلاق را اجرا کند. هم چنین در فرض اول دادگاه اقدام به صدور «گواهی عدم امکان سازش» می نماید حال آنکه در فرض دوم، اضی حکم طلاق صادر می کند.

وضعیت مهریه در طلاق عسر و حرج

مهریه یکی از حقوق مالی زن است که زوج تکلیف دارد به او پرداخت کند. این تکلیف اصولاً به دلیل درخواست طلاق زوجه از بین نخواهد رفت. برخی ممکن است تصور کنند که در اینجا چون زوجه تصمیم به جدایی گرفته است، حق و حقوق مالی او از بین می رود. اما این طور نیست؛ نه تنها که زن مستحق دریافت مهریه خود می باشد بلکه می تواند از دادگاه پرداخت سایر حقوق مالی خود مانند نفقه عقب افتاده و اجرت المثل ایام زوجیت را نیز درخواست کند.

بیشتر بخوانید: تمکین چیست و چه ارتباطی با نفقه و مهریه دارد؟

اثبات عسر و حرج

برای اینکه زوجه بتواند بر این اساس طلاق بگیرد، ضروری است که سختی و دشواری زندگی خود را به دادگاه اثبات کند. در واقع باید برای دادگاه محرز شود که شرایط زندگی زن دشوار است و ادامه زندگی مشترک برای او امکان پذیر نیست. بسته به اینکه زوجه بر چه اساسی درخواست خود را مطرح کرده باشد، نحوه اثبات آن هم متفاوت خواهد بود. به عنوان مثال در صورتی که زوج محکومیت بالای 5 سال به زندان داشته باشد، زوجه می تواند با ارائه دادنامه مربوطه که مرد را به زندان محکوم می کند ادعای خود را اثبات نماید. یا اگر زوجه مورد ضرب و شتم هسر خود قرار می گیرد، گواهی پزشکی قانونی و شهادت شهود می تواند به او در اثبات ادعایش در دادگاه کمک کند.

عسر و حرج در دوران عقد

ممکن است چنین فکر کنید که به دلیل اینک در دوران عقد زن و شوهر با هم زندگی نمی کنند، امکان اثبات عسر و حرج برای زوجه وجود ندارد. اما این طور نیست. واقعیت این است که به محض منعقد شدن عقد نکاح، رابطه زناشویی هم ایجاد می شود که هم تکالیفی را برای طرفین ایجاد می کند و هم حقوقی را. یکی از این حقوق هم برای زن همین امکان درخواست جدایی بر اساس عسر و حرج است. در بسیاری از موارد زوجه بعد از عقد متوجه می شود که همسرش دارای اعتیاد است و یا این که بیماری صعب العلاج روانی دیگری دارد. و یا حتی اینکه در این دوران زوج همسر خود را مورد ضرب و شتم قرار می دهد. همه این موارد و موارد مشابه دیگر می توانند به تشخیص دادگاه موجب صدور حکم طلاق شوند.

نحوه دادخواست عسر و حرج

زوجه می تواند مطابق با ماده 1130 قانون مدنی با مراجعه به دفاتر خدمات قضایی اقدام به تنظیم دادخواست برای طلاق بر اساس عسر و حرج بنماید. قاضی دادخواست را بررسی می کند و در صورت وجود شواهد و مدارک کافی اقدام به صدور حکم طلاق می نماید.

[1] . البته زوج می تواند برای اعمال این حق به زوجه وکالت بدهد که در اصطلاح عرفی به آن حق طلاق زن گفته می شود.