یکی از اصطلاحاتی که در حقوق خانواده اسلام و به تبع آن حقوق خانواده ایران وجود دارد، تمکین است. علیرغم اینکه اکثر افراد این واژه را شنیده اند، بسیاری از آن ها ممکن است که دقیقاً ندانند تمکین چیست و چه معنایی دارد. در این گفتار کوتاه تلاش می کنیم مروری داشته باشیم بر اینکه تمکین چیست و در چه مواردی می توان از تمکین خودداری کرد.
تمکین چیست؟
در بررسی پرسش تمکین چیست می توان اینچنین گفت: تمکین در لغت به معنای اطاعت و فرمانبرداری و نیز استطاعت و توانایی مالی است[1]. تمکین در اصطلاح حقوقی چندان هم از معنای لغوی آن دور نیفتاده است.
ازدواج- فارغ از ارزش های اخلاقی و اجتماعی که در بردارد-یک نهاد حقوقی است که زن و مرد را در یک چهارچوب حقوقی خاص قرار می دهد؛ چهارچوبی که در آن هر یک از زن و مرد حقوق و تکالیفی نسبت به هم دارند. این حقوق و تکالیف در بخش هایی از قانون مدنی و نیز قانون حمایت از خانواده برشمرده شده است. یکی از این وظایف که در فقه اسلامی نیز بر شمرده شده است، تمکین است. در عرف چنین برداشت می شود که تمکین تنها وظیفه زوجه و زن است اما باید توجه داشت که تمکین دو معنای متفاوت دارد.
انواع تمکین
تمکین در ادبیات فقهی و حقوقی ما به دو معناست:
تمکین عام
منظور از تمکین عام اطاعت کلی زن از شوهر در زندگی مشترک است؛ مصادیق مختلفی از این تمکین عام در قانون ذکر شده است. به عنوان مثال به موجب ماده 1105 قانون مدنی ایران، ریاست خانواده با مرد است. پذیرش ریاست مرد بر خانواده از سوی زن، به معنای تمکین است. هم چنین در ماده1114 مشخص شده است که زوجه باید در محلی که شوهر مشخص می کند، سکونت داشته باشد[2] و سکونت زن در محل دیگر به معنای عدم تمکین اوست. شما می توانید برای اطلاعات بیشتر با بهترین وکیل خانواده در ارتباط باشید.
در این مفهوم، مرد هم موظف به تمکین است. به موجب قانون مرد هم باید وظایف و تکالیفی را در مقابل همسر خود ایفا کند و انجام ندادن این وظایف به معنای عدم تمکین است. از مهم ترین این وظایف می توان به پرداخت نفقه و حسن معاشرت و خوش رفتاری مرد با همسر خود اشاره کرد.
در واقع تمکین عام به معنای حسن معاشرت زوجین با یکدیگر و احترام گذاشتن به وظایف و تعهدات خود در مقابل طرف دیگر و بر آورده کردن انتظارات معقول آن ها است.
باید در اینجا به مفهوم نشوز اشاره کنیم. عدم تمکین و یا نافرمانی هر یک از زوجین نسبت به وظایف خود نشوز نامیده می شود. به مردی که به وظایف خود در چهارچوب ازدواج عمل نکند ناشز و به زنی که تمکین نکند، ناشزه گفته می شود.
تمکین خاص
تمکین خاص، به معنای برقراری رابطه جنسی و اطاعت زن از مرد در این خصوص البته در چهارچوب معقول و متعارف است و این مفهوم از تمکین است که در جامعه بیشتر شناخته شده است.
نکته قابل ذکر در اینجا این است که اصولاً وظیفه زن در تمکین خاص مقابل وظیفه مرد در پرداخت نفقه قرار می گیرد. به عبارت دیگر در صورتی که زن حاضر به تمکین نباشد، مرد می تواند بدون اینکه ناشز باشد، نفقه او را نپردازد و در صورتی که مرد نفقه زن را پرداخت نکند، زن می تواند بدون اینکه ناشزه محسوب شود، دست از تمکین بر دارد.
الزام به تمکین
حال سوالی که پیش می آید این است که در مقابل عدم تمکین چه باید کرد؟
درخواست الزام به تمکین اصولاً از طرف شوهر به دادگاه خانواده ارائه می شود. در صورتی که زن از انجام وظایف خود در زندگی مشترک (تمکین عام یا خاص) بدون دلیلی که دادگاه آن را موجه بداند، خودداری کند، مرد می تواند با ارائه دلایل خود مبنی بر ناشزه بودن همسرش و عدم تمکین او، درخواست کند که دادگاه زن را ملزم به تمکین کند. به عنوان مثال دادگاه زن را ملزم کند که به محل سکونت مشترک با همسر خود برگردد.
نکته بسیار حائز اهمیت در اینجا این است که وقتی که از الزام دادگاه صحبت می کنیم به هیچ عنوان توسل به خشونت و زور مد نظر نیست. هیچ کس نمی تواند زن را مجبور به انجام وظایف خود به عنوان همسر بکند. اگر زن بعد از الزام به تمکین نیز حاضر به تمکین نباشد، دیگر مستحق نفقه نیست و مرد می تواند نفقه او را نپردازد (این امر فقط در خصوص نفقه صدق دارد و هیچ ارتباطی با مهریه زن ندارد؛ مهریه زن ناشزه هم باید به طور کامل پرداخت شود). برای اطلاعات بیشتر در این مورد و مشاوره با وکیل می توانید با ما در ارتباط باشید.
مواردی که زن مجاز به عدم تمکین است
همانطور که پیشتر در تعریف تمکین چیست توضیح داده شد، زن و مرد هر دو حقوقی بر گردن هم و وظایفی در مقابل دیگری بر عهده دارند. علی رغم که در ادبیات روزمره و گاهی حتی در ادبیات حقوقی ما نیز، تمکین، به ویژه تمکین خاص، صرفاً مختص زنان شمرده می شود، باید دقت داشت که مرد نیز می تواند ناشز محسوب شود. به عبارت بهتر، قانون به زن نمی گوید که در همه شرایط و موارد، موظف به تمکین از همسر خود هستی. قانون گذار مواردی را نیز مشخص کرده است که در این موارد، زن بدون اینکه ناشزه محسوب شود و در واقع بدون اینکه از چهارچوب وظایف زناشویی خود عدول کرده باشد، حق دارد که تمکین نکند.
مطابق قوانین و اصول فقهی در شرایط ذیل زوجه مجاز به عدم تمکین است:
– عدم تهیه مسکن متناسب با شأن زوجه از سوی شوهر
– در صورتی که «بودن زن با شوهر در یک منزل متضمن خوف ضرر بدنی یا مالی یا شرافتی برای زن باشد[3]»، زن می تواند محل سکونت خود را جدا کند. در این شرایط مرد همچنان موظف به پرداخت نفقه است.
– اگر مرد به بیماری های جنسی و مقاربتی واگیردار مبتلا شده باشد، زن می تواند از تمکین خاص خودداری کند.
– زن در دوره عادت ماهانه خود می تواند از تمکین خاص خودداری کند.
– پس از ازدواج، و به اصطلاح در دوران عقد، زوجه باکره، می تواند از تمکین (عام و خاص) خودداری کرده تا زمانی که مرد کل مهریه را به او پرداخت کند[4].
[1] . فرهنگ بزرگ سخن، دکتر حسن انوری، جلد سوم، ص 1898
[2]. محل سکونت مذکور در این ماده حتما باید در شأن زوجه باشد و مرد تنها در صورتی حق تعیین محل سکونت زن را دارد که طبق شروط ضمن عقد، زن خواستار تعیین محل سکونت خود نشده باشد.
[3] . ماده 1115 قانون مدنی
[4] . در این شرایط در اصطلاح حقوقی گفته می شود که زن، حق حبس دارد. در صورتی که زن قبل از استفاده از حق حبس خود تمکین کرده باشد، این حق او از بین می رود.
