گاه ممکن است افرادی به علل مختلف و بدون حکم قانون و اثبات حقانیت خود از طریق قانونی و مشروع، با قهر و غلبه سعی در غصب مال و دارایی دیگران نمایند. یکی از علل مزبور این است که این افراد گاهاً برای خود در ملک دیگری حقی قائل هستند و از این رو، به غصب ملک دیگری بدون حکم قانونی می پردازند که این امر در اصطلاح حقوقی به عنوان تصرف عدوانی شناخته می شود و دارای انواع حقوقی و کیفری بوده که تحقق هر یک از این انواع شرایط خاصی دارد. تعریف و شرایط تصرف عدوانی کیفری در ماده 690 قانون مجازات اسلامی بیان شده و ماده 158 قانون آیین دادرسی مدنی نیز به تعریف بعد حقوقی این امر پرداخته است؛ لذا در مطالب بعدی قصد داریم این موضوع را کاملاً دقیق بررسی کرده و از منظر قوانین و مقررات موجود بدان بپردازیم.
تصرف عدوانی چیست؟
مواد 30 و 31 قانون مدنی در بیان حق مالکیت به عنوان نمونه بارز حقوق عینی بیان می دارد:
«هر مالکی نسبت به مایملک خود حق هرگونه تصرف و انتفاعی را دارد مگر مواردی که قانون استثناء نموده باشد لذا هیچ مالی را از تصرف صاحب آن نمی توان بیرون آورد مگر به حکم قانون»
با ملاحظه این مواد می توان تعریف تصرف عدوانی را چنین دانست: تصرفی که بدون رضایت مالک مال غیرمنقول از سوی فردی صورت گرفته باشد. در حقیقت، معنای عام این کلمه عبارت است از خارج شدن مال از تصرف قانونی و مشروع مالک آن بدون رضایت ایشان. منظور از تصرف در عبارت فوق، سلطه و اقتداری است که شخصی بر مال خود دارد اعم از آن که مالک مال باشد و یا اینکه به سبب قانونی حق استفاده از آن مال برای وی فراهم شده باشد. در این صورت، اگر فردی بخواهد چنین مالی را از تصرف مالک آن خارج نماید بایستی ابتدا حقانیت خویش را اثبات نموده و سپس حکم قانونی معتبری در خصوص اِعمال تصرف خود در آن مال بگیرد. اما چنانچه فردی بدون حکم قانونی و سبب مشروع مالی را به زور تصاحب و از تصرف دیگری خارج نموده باشد، تصرف عدوانی نامیده می شود که یکی از دعاوی رایج مطروحه در مراجع قضایی و شایع ترین دعاوی در خصوص اموال غیرمنقول می باشد؛ چراکه این دعوا صرفاً نسبت به اموال غیرمنقول قابل طرح است و داشتن سابقه تصرف و اثبات آن نزد مرجع قضایی صالحه شرط رسیدگی به دعوا می باشد.
مطالعه بیشتر ⚖️ تصرف عدوانی و قوانین مهم آن در سال 1401
به عنوان مثال اگر شخصی حق انتفاع از ملکی را برای مدت محدودی داشته باشد، به موجب این حق می تواند نسبت به هرگونه تصرف، به منظور بهره برداری از ملک مذکور اقدام نماید. حال چنانچه شخص دیگری با زور و غلبه سعی در تسلط بر این ملک به منظور ممانعت از انتفاع شخص دارنده حق نماید، دعوای تصرف عدوانی مطرح خواهد شد. جهت اطلاع بیشتر از این دعوا و نیز رفع تصرف عدوانی در ملک خود می توانید با وکیل حقوقی و یا وکیل کیفری بسته به نوع تصرف مشورت نموده و از طریق این مشاوره حقوقی به راهکار مناسبی جهت حل این موضوع دست یابید. وکیل ملکی نیز می تواند در دعاوی مربوط راهنمای شما باشد.
روش های تصرف عدوانی
بر اساس قانون مجازات اسلامی و قانون آیین دادرسی مدنی، در نظام حقوقی ما دو نوع تصرف عدوانی شامل تصرف عدوانی حقوقی و تصرف عدوانی کیفری وجود دارد که تحقق هریک از این انواع منوط به وجود برخی شرایط قانونی می باشد. ذیلاً هر دو نوع مذکور را به طور تفصیلی بررسی خواهیم کرد:
مطالعه بیشتر ⚖️ قوانین ممنوع الخروج شدن؛ چگونه می توان اشخاص را ممنوع الخروج کرد؟
الف) تصرف عدوانی حقوقی
در این نوع تصرف عدوانی، مرجع صالح جهت طرح دعوا و رسیدگی بدان دادگاه عمومی حقوقی محل وقوع ملک یا مال غیرمنقول خواهد بود. در این نوع دعوا، رأی دادگاه صرفاً رفع تصرف می باشد و مجازاتی برای متصرف عدوانی تعیین نخواهد شد. ماده 158 قانون آیین دادرسی مدنی به این نوع دعوای تصرف عدوانی پرداخته است:
«دعوای تصرف عدوانی عبارتست از: ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می نماید.»
ب) تصرف عدوانی کیفری
ماده 690 قانون مجازات اسلامی در خصوص این نوع تصرف عدوانی بیان داشته است:
«هر کس به وسیله صحنه سازی از قبیل پی کنی، دیوارکشی، تغییر حد فاصل، امحای مرز، کرت بندی، نهر کشی، حفر چاه، غرس اشجار و زراعت و امثال آن به تهیه آثار تصرف در اراضی مزروعی اعم از کشت شده یا در آیش زراعی، جنگل ها و مراتع ملی شده، کوهستان ها، باغ ها، قلمستان ها، منابع آب، چشمه سارها، انهار طبیعی و پارک های ملی، تأسیسات کشاورزی و دامداری و دامپروری و کشت و صنعت و اراضی موات و بایر و سایر اراضی و املاک متعلق به دولت یا شرکت های وابسته به دولت یا شهرداری ها یا اوقاف و همچنین اراضی و املاک و موقوفات و محبوسات و اثلاث باقیه که برای مصارف عام المنفعه اختصاص یافته یا اشخاص حقیقی یا حقوقی به منظور تصرف یا ذیحق معرفی کردنِ خود یا دیگری، مبادرت نماید یا بدون اجازه سازمان حفاظت محیط زیست یا مراجع ذیصلاح دیگر مبادرت به عملیاتی نماید که موجب تخریب محیط زیست و منابع طبیعی گردد یا اقدام به “هرگونه تجاوز و تصرف عدوانی یا ایجاد مزاحمت یا ممانعت از حق” در موارد مذکور نماید، به مجازات یک ماه تا یک سال حبس محکوم می شود. دادگاه موظف است حسب مورد رفع تصرف عدوانی یا رفع مزاحمت یا ممانعت از حق یا اعاده وضع به حال سابق نماید.»
این دعوا بایستی در دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم تصرف عدوانی مطرح شده و در صورت اثبات این امر در دادسرا، دعوا به دادگاه کیفری دو ارجاع خواهد شد که در این حالت، رأی دادگاه علاوه بر الزام متصرف عدوانی به رفع تصرف و اعاده وضع ملک به حالت سابق، مجازات حبس نیز خواهد بود. این دعوا خارج از نوبت رسیدگی شده و مقام قضایی با تنظیم صورت مجلس، دستور توقف عملیات متجاوز (متصرف عدوانی) را تا صدور حکم قطعی صادر می نماید. ضمناً مطابق تبصره 2 ماده 690 قانون مجازات اسلامی، در صورتی که تعداد متصرفان عدوانی سه نفر یا بیشتر باشد و قرائن قوی بر ارتکاب جرم موجود باشد، قرار بازداشت صادر خواهد شد. جهت اطلاع بیشتر از این نوع دعوای کیفری می توانید با وکیل کیفری مشورت نمایید.
مطالعه بیشتر ⚖️ شرایط گرفتن مهریه در طلاق توافقی
ج) تفاوت تصرف عدوانی حقوقی و کیفری
با توجه به مطالبی که بیان گردید، می توان تفاوت اصلی و مهم تصرف عدوانی حقوقی و کیفری را موارد ذیل دانست:
1. از نظر اثبات مالکیت و تصرف: در دعوای حقوقی بایستی صرفاً تصرف سابق شخص مدعی نزد مرجع قضایی ثابت شود لکن در دعوای کیفری اثبات تصرف کفایت نکرده و اثبات مالکیت شاکی لازم می باشد. در دعوای حقوقی، سند مالکیت صرفاً اماره ای بر سبق تصرف خواهان است که خلاف آن نیز قابل اثبات است اما در دعوای کیفری، وجود سند مالکیت جهت احراز مالکیت شاکی لازم است.
2. از نظر اثبات سوء نیت (رکن معنوی): در دعوای کیفری لازم است که شاکی حتماً سوء نیت مشتکی عنه یا متصرف عدوانی را ثابت نماید اما در دعوای حقوقی اثبات این امر لازم نیست. در خصوص طرح این دو دعوا با توجه به شرایط خاص هر یک میتوانید ضمن اخذ مشاوره حقوقی، از وکیل حقوقی یا وکیل کیفری استفاده نمایید.
تحقق دعاوی تصرف عدوانی چه شرایطی دارد؟
شرایط لازم جهت تحقق دعوای تصرف عدوانی به شرح ذیل می باشد:
1. موضوع اختلاف، تصرف مال غیرمنقول شامل زمین یا ملک باشد: همانگونه که در قسمت های قبل توضیح داده شد، دعوای تصرف عدوانی صرفاً درخصوص مال غیرمنقول قابل طرح می باشد و امکان طرح این دعوا نسبت به مال غیرمنقول وجود ندارد بلکه در مورد مال غیرمنقول صرفاً دعوای مالکیت امکان پذیر است.
2. تصرف با قهر و غلبه (عدوانی) صورت گرفته باشد: عدوانی بودن تصرف، شرط دیگری می باشد که تعریف این کلمه در ماده یک قانون جلوگیری از تصرف عدوانی مصوب 1352 به معنای تصرف بدون رضایت ذکر شده است. لازم به ذکر است ماده دو قانون فوق الذکر بیان می دارد:
«هرگاه کسی مال غیرمنقولی را که در تصرف غیر بوده است، عدواناً تصرف کرده و یا مزاحم استفاده متصرف شده باشد و یا از استفاده از حق انتفاع یا ارتفاق دیگری ممانعت کرده باشد و بیش از یک ماه از تاریخ وقوع تصرف یا آغاز مزاحمت و ممانعت نگذشته باشد، دادستان شهرستان محل وقوع مال در حوزه صلاحیت خود مکلفند به شکایت شاکی رسیدگی و حکم مقتضی صادر نمایند.»
3. خواهانِ دعوا سابقه تصرف در ملک موضوع اختلاف را داشته باشد: بدین معنا که پیش از تصرف عدوانی، خواهان ملک را تحت سلطه و تصرف خویش داشته است؛ به بیانی دیگر، خواهان بایستی سبق تصرف خود را در ملک موضوع اختلاف نزد مرجع قضایی اثبات کند و همانگونه که بررسی شد، ارائه سند مالکیت صرفاً می تواند اماره ای بر سبق تصرف خواهان باشد که خلاف این اماره همواره قابل اثبات است؛ لذا اگر خوانده بتواند با دلایل معتبر، سبق تصرف خود را اثبات کند، ادعای خواهان رد خواهد شد.
مطالعه بیشتر ⚖️ حق طلاق چیست و مهم ترین قوانین در این رابطه
4. خوانده دعوا سابقه تصرف نداشته باشد: بدین توضیح که خوانده دعوا نباید پیش از تصرف فعلی، در ملک مزبور تصرف سابقی داشته باشد یا به عبارت دیگر، سبق تصرف خواهان و عدم سبق تصرف خوانده دعوا یا لحوق تصرف عدوانی خوانده، شرط لازم جهت طرح دعوای تصرف عدوانی خواهد بود.
شرایط فوق به صورت کلی در هر دو نوع دعوای تصرف عدوانی بایستی موجود باشد لکن با توجه به تفاوت هایی که در خصوص این دو نوع دعوا در قسمت قبلی ذکر شد، در دعوای کیفری بایستی سوء نیت متصرف عدوانی و نیز مالکیت شاکی بر ملک موضوع اختلاف در مرجع قضایی صالح اثبات گردد. در این خصوص، می توانید با وکیل دادگستری مشورت نموده و شرایط لازم جهت طرح دعوا را از طریق مشورت با وی بررسی نمایید.
تفاوت خلع ید با تصرف عدوانی
یکی از دعاوی مشابه تصرف عدوانی، دعوای خلع ید می باشد. علی رغم شباهت های بسیاری که میان این دو دعوا وجود دارد، انتخاب نوع دعوای متناسب با خواسته بسیار حائز اهمیت بوده و چه بسا انتخاب اشتباه نوع دعوا، باعث رد دعوا خواهد شد. اصلی ترین و مهمترین تفاوتی که میان خلع ید و تصرف عدوانی وجود دارد این است که خلع ید هم در اموال منقول و هم در اموال غیرمنقول قابل طرح می باشد لکن تصرف عدوانی همانگونه که در قسمت های قبلی بیان شد، صرفاً مربوط به اموال غیرمنقول است. در دعوای تصرف عدوانی با توجه به تجویز حاصله از مواد 690 قانون مجازات اسلامی و 175 قانون آیین دادرسی مدنی، دادرس موظف است طی صورت مجلسی اقدام به صدور دستور توقف عملیات اجرایی خوانده (متصرف عدوانی) نماید؛ درحالیکه در دعوای خلع ید لازم است رأی قطعی صادر گردد تا بتوان آن را اجرا نمود و تجویز مذکور در خصوص این دعوا وجود ندارد. بر اساس نص صریح مواد 177 قانون آیین دادرسی مدنی و نیز ماده 690 قانون مجازات اسلامی، دعوای تصرف عدوانی خارج از نوبت و بدون تشریفات قضایی مطرح می گردد، این در حالی است که چنین امکانی برای دعوای خلع ید وجود ندارد. در خلع ید، خواهان بایستی حتماً مالکیت خود را بر مال غیر منقول موضوع اختلاف با ارائه سند مالکیت اثبات نماید اما در تصرف عدوانی، سند مالکیت فقط قرینه ای بر سبق تصرف خواهان می باشد و خلاف آن قابل اثبات است لذا ارائه سند مالکیت الزامی نبوده و صرفاً به عنوان اماره خواهد بود. به عبارت دیگر؛ آنچه در دعوای تصرف عدوانی اهمیت دارد، سبق تصرف مدعی است لکن در دعوای خلع ید، قطعیت مالکیت مدعی باید حتماً اثبات شود. در حقیقت، منشأ دعوای خلع ید مالکیت می باشد اما منشأ دعوای تصرف عدوانی، سبق تصرف است نه مالکیت. نکته مهم دیگری که در تفاوت این دو دعوا با یکدیگر دیده می شود، بحث هزینه دادرسی می باشد. در واقع دعاوی تصرف عدوانی، دعاوی غیرمالی هستند که هزینه دادرسی آن مانند دعاوی غیرمالی خواهد بود اما دعوای خلع ید به عنوان دعوای مالی تلقی می شود و هزینه دادرسی در این دعوا بر اساس ارزش منطقه ای ملک موضوع اختلاف مشخص می شود.
مطالعه بیشتر ⚖️ حکم تخلیه در دوران کرونا و قوانین مهم آن
نتیجه گیری
یکی از دعاوی مهم و رایج در مراجع قضایی حقوقی و کیفری، دعوای تصرف عدوانی می باشد. در مطالب فوق، معنای تصرف عدوانی و انواع آن اعم از حقوقی و کیفری بررسی گردید. همچنین شرایط تحقق دعاوی تصرف عدوانی در قسمت های قبلی بیان شد و نهایتاً تفاوت مهمی که میان این دعوا و دعوای خلع ید وجود دارد نیز مورد بحث و بررسی واقع گردید.
